1. Mity i etos w konflikcie

 
To pierwszy proponowany temat Debat Fundamentalnych. Ofertę udziału w charakterze panelisty przyjął prof. Andrzej Leder. Jego „Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej” jest bez wątpienia jedną z ważniejszych książek ostatnich lat w Polsce. Wstępne przygotowania trwają. Panelistów – ustaliliśmy roboczo – ma być dwóch, żeby dyskusja była dyskusją, a nie prezentacją stanowisk i potem chaotycznym przerzucaniem się pytaniami.

 
O co chodzi w tak określonym problemie i jakie (hipo)tezy miałyby być weryfikowane w dyskusji. Oraz na jakie pytania mielibyśmy próbować odpowiadać. Piszę za siebie – żadną miarą nie za prof. Ledera.

1. To nie programy polityczne bywają brane pod uwagę w wyborczych decyzjach, ani nie programy gospodarcze. Wyborcy – i uczestnicy protestów – w większym stopniu kierują się symbolami: bardzo ogólnymi pojęciami pochodzącymi na ogół z tradycji, a zwłaszcza tymi z nich, które mają wyraźne aksjologiczne znaczenia. Politycznymi zachowaniami dużych zbiorowości rządzi bardziej etos niż własne bezpośrednie interesy. To etos i „walka dobra ze złem” wygania dzisiaj ludzi na ulice, a nie polityczne poglądy, ten lub inny program gospodarczy i nie „kiełbasa wyborcza”. Nawet emocjonujący konflikt o Trybunał Konstytucyjny tłumaczymy na język dobra i zła – przecież to nie proceduralne szczegóły ekscytują nas tak bardzo. Również socjal programu 500+ dla wyborców PiS ma przede wszystkim znaczenie etyczne, a nie materialne – wreszcie mianowicie ktoś troszczy się o dotąd pomijanych.
2. Gdybyśmy postępowali inaczej i kierowali się racjonalnie pojmowanym interesem własnym, nie udałby się plan Balcerowicza, bo on skazywał na ciężkie niedogodności ogromną większość Polaków. Nikt zresztą nie udawał wtedy, że będzie inaczej. Poparcie dla Balcerowicza wynikało nie z przekonania o tym, że on miał rację – choć, owszem, wiara w to również była konieczna – ale raczej ze świadomości, że patriotyzm wymaga od nas zreformowania zrujnowanej ojczyzny.
3. Da się powiedzieć z drugiej strony, że gdyby wyłącznie symbolami tego rodzaju kierowali się Polacy, to niemożliwy byłby np. późniejszy sukces Tymińskiego, ekscesy Samoobrony Andrzeja Leppera, czy przewidywany przez ekspertów tak różniących się perspektywą, jak Jadwiga Staniszkis i Karol Modzelewski powrót komunistów do władzy. Tego samego „języka roszczeń” używał jednak również choćby Wałęsa i używa go także PiS, więc jest to przekaz odwołujący się do patriotycznych symboli Polaków. Być może prawdziwsze byłoby zatem stwierdzenie, że społeczne wystąpienia motywowane racjonalnie postrzeganym interesem wtedy tylko są możliwe naprawdę, kiedy i za nimi stoi symboliczna, znaczona etycznie argumentacja – choćby o odwetowym charakterze żądań sprawiedliwości i ukarania „złodziei”.
4. Z tej perspektywy patrząc, interesujące pytanie o polityczną, społeczną i kulturową naturę obecnego konfliktu mocno się komplikuje, ale też być może odpowiedź staje się dzięki tym komplikacjom trafniejsza i daje mocniejsze podstawy do rozwiązania. Czy da się szukać odpowiedzi o mechanizm kryzysu i napędzające go paliwo w mitologii po obu stronach? Czy język konfliktu coś nam jest o tym w stanie powiedzieć? Albo historia?
5. Być może istnieje część elektoratu Dudy i PiS w ostatnich wyborach, którą powodowała zrozumiała niechęć do dotychczasowego „establishmentu”, ale która skądinąd jest w stanie myśleć w racjonalnych kategoriach. Być może istnieją również tacy, których zwiodły obietnice socjalne PiS. Komentatorzy wciąż liczą na zmiany preferencji tych grup. Hipoteza proponowana tu do rozważenia jest taka, że te grupy – o ile w ogóle istnieją i dadzą się obserwować – mają marginalne znaczenie. Po pierwsze niechęć do „establishmentu” jest sama w sobie groźną chorobą demokracji, która zawsze była paliwem napędzającym tyranie w ich marszu do władzy i do rządu dusz. Wynika z polskiej mitologii – mit zbawcy narodu, który robi porządek – o korzeniach w tradycji romantycznej i nierozliczonej historii II RP, mitu Marszałka itd. Po drugie – „socjalny elektorat” umyka obserwacjom: nie da się go zidentyfikować, a historyczne obserwacje pokazują, że to nie interes, nie chęć uzyskania obiecanych 500 zł, miały tu siłę sprawczą, a chodziło raczej o godnościową frazeologię.
6. PiS jest jedyną partią „na rynku”, która proponuje etos. Narodowo-patriotyczny, zakłamany i wstrętny z całą towarzyszącą mu ksenofobią i niezbędnym odwetem – ale etos. „Demokraci” nie przeciwstawiają mu niczego. Hasła o demokracji nie mają w społecznej skali żadnej wartości etycznej. Demokracja to tylko technika politycznej władzy – będąc zresztą wygodnym narzędziem w rękach politycznych cwaniaków. Legionom poległych bohaterów walk o niepodległość, mitowi Marszałka i potędze szarż skrzydlatej husarii „demokraci” przeciwstawiają dziś wiarę w demokratyczne procedury. Czy mają szansę? A jeśli nie – gdzie szukać rozpoznawalnych wartości?
7. Mit „zbawcy narodu” i towarzyszące mu rujnujące demokrację przeświadczenia wydają się przy tym obecne po obu stronach sporu. W obozie „demokratów” rządzi przekonanie o tym, że „ruch” potrzebuje rozpoznawalnej twarzy lidera i musi bezwzględnie przestrzegać jedności za cenę rozstania z wewnętrzną demokracją, pluralizmem i wolnością słowa. Niechęć do „partyjniactwa”, którą wykorzystywało PiS jest silnie obecna również po demokratycznej stronie – zarówno w Nowoczesnej (unikającej kontaktów ze „starymi” politykami), w partii Razem i w KOD.
8. Jak wyjść z impasu i gdzie szukać etycznej tożsamości?

Paweł Kasprzak